Teruglezen: Nederland stemt tegen verdrag met Oekraïne

Nederland mag op 6 april zijn mening geven over het associatieverdrag dat de Europese Unie wil sluiten met Oekraïne. De stembureaus zijn gesloten om 21:00 uur en sindsdien is de opkomst gepeild op 29 en 32 procent. De meerderheid van de stemmers zijn echter wel tegen.

23.00 uur: We sluiten het liveblog

De opkomst blijft nog onduidelijk, want grote steden als Utrecht en Den Haag zijn nog niet binnen. Ook andere talrijke gemeentes als Breda, Nijmegen hebben het tellen nog niet afgerond. Maar volgens ANP is de 30 procent gehaald. Hoe dan ook hebben de tegenstanders van het EU-associatieverdag met Oekraïne een flinke overwinning geboekt.

Afgezet tegen de totale kiesgerechtigde bevolking, verandert het beeld wel enigszins. Met ruim twee derde thuisblijvers, krimpt het nee-kamp flink, tot 19,5 procent. 12,1 procent van iedereen die kon stemmen is dan voor.

22.56 uur: Amsterdam haalt minimum niet

In de hoofdstad is de opkomst niet gehaald met 26,8 procent. De voorstanders zijn er net in de meerderheid met 52,6 procent tegen 46,3 procent.

22.44 uur: Minimum opkomst 30 procent gehaald, volgens ANP-prognose

Het ANP durft een prognose aan: de opkomst gaat boven de 30 procent uitkomen. Hoeveel precies, daar waagt het persbureau zich voorlopig niet aan.

22.40 uur: Meederheid nog steeds duidelijk tegen

Iets na half elf is 38,9 procent van de stemmen geteld. De eerste van de vier grote steden, Rotterdam, komt uit op een opkomst van 24 procent. Landelijk ligt de inschatting nog op 32 procent. De meningen zijn helder verdeeld en de tegenstemmers gaan nog steeds aan kop met 64 procent tegen. 34 procent koos voor.

22.30 uur: Europa-kenner Mathieu Segers: 'Nu spitsroeden lopen in Brussel'

Commentator Mathieu Segers op Radio 1: "Rutte moet nu spitsroeden gaan lopen. Niet alleen in Nederland, maar vooral in Brussel." Hij voorspelt dat er onder de 27 andere lidstaten van de EU regeringsleiders zullen zijn die de uitslag referendum willen aangrijpen om hun eigen frustraties met zowel Brussel als Oekraïne uit te spreken. "Ik denk dan meteen aan Viktor Orbán uit Hongarije."

22.24 uur: Rutte wil 'ratificatie niet zonder meer door laten gaan'

Premier Mark Rutte: "De geldigheid zal moeten blijken. Nee-kamp heeft in grote meerderheid gewonnen. De ratificatie kan niet zonder meer doorgaan. Er gaat een stap-voor-stap-proces van start. We moeten kijken wat de opkomst is, daarna in Nederland kijken wat we moeten doen en dan naar onze partners in Brussel. Het gaat geen dagen, maar weken duren."

22.20 uur: Geert Wilders: ziet uit dat Nederland EU-elite afserveert

Met een slag om de arm twittert Geert Wilders: "It looks like the Dutch people said NO to the European elite and NO to the treaty with the Ukraine. The beginning of the end of the EU."

22.08 uur: Gejuich van GeenPeil'ers bij hogere opkomst exit poll

21.50 uur: Koning zou wet opnieuw bevestigen bij te lage opkomst

Als de opkomst niet gehaald wordt, stelt de referendumwet, zal de koning de wet waarover gestemd is opnieuw bevestigen. Dat twitterde minister van Binnenlandse Zaken Ronald Plasterk. Het wetsartikel dat de consequentie van een tegenstem beschrijft, stelt: "Indien onherroepelijk is vastgesteld dat een referendum heeft geleid tot een raadgevende uitspraak tot afwijzing, wordt zo spoedig mogelijk een voorstel van wet ingediend dat uitsluitend strekt tot intrekking van de wet of tot regeling van de inwerkingtreding van de wet."

De hele wet is online na te pluizen.

21.39 uur: Jongeren van de VVD: stem tegen referendum

"De uitslag wijst uit dat het voor de kiezer vandaag niet alleen ging over het associatieverdrag, maar ook over het referendum als politiek middel'', concludeert JOVD-voorzitter Matthijs van de Burgwal. ,,Met deze opkomst heeft de kiezer duidelijk gemaakt dat hij of zij niet op een referendum zit te wachten en vertrouwen heeft in de vertegenwoordigende democratie. De referendumwet kan daarmee de prullenbak in."

Van de Burgwal hoopt dat de VVD werk gaat maken van het afschaffen van de referendumwet. ,,Het is nu aan de Tweede Kamer, de VVD voorop, om deze fout recht te zetten en de invoering van deze wet terug te draaien."

21.36 uur: Tegenvallende opkomst in verhouding met verkiezingen Europarlement

Maurice de Hond merkt op dat de opkomst bij de europarlement-verkiezingen aanzienlijk hoger was. In Schiermonnikoog 24 procent lager en in Rozendaal 14 procent.

21.28 uur: Update opkomst ligt op 32 procent

IPSOS en de NOS komen met een nieuwe exit poll: 32 procent. De foutmarge van 3 procentpunt is ook hier van toepassing.

21:20 uur: 128.389 kiesgerechtigden nodig om opkomstdrempel te houden.

NOS-verslaggever Ernest Claassen heeft uitgerekend dat 1 procent van de kiesgerechtigen - uitgaande van een opkomst van 29 procent - een groep van 128.389 mensen is.

21.18 uur: 'Vooral feest', zegt GeenPeil

Joris Bouman van GeenPeil: ,,Vanavond moet vooral een feest worden. Vooral ook voor al onze vrijwilligers die zo actief zijn geweest de laatste tijd. De doelstelling blijft om meer mensen te betrekken bij de democratie. In de samenleving moeten we meer draagvlak creëren voor politici.''

21.11 uur: Meningen half om half in Schiermonnikoog

Zoals altijd is Schiermonnikoog snel met de uitslag melden. Van de 353 kiezers koos 173 tegen het verdrag, met 172 voorstanders  en één blanco stemmers. De opkomst was hoog met 47,1 procent. Ook de kleine Gelderse gemeente Rozendaal, net buiten Arnhem, is er snel bij. Daar stemde bijna 62 procent vóór de samenwerking met Oekraïne.

21.05 uur: Rotterdam blijft qua opkomst steken op 24,5 procent

In Rotterdam heeft woensdag 24,5 procent van de kiesgerechtigden de gang naar de stembus gemaakt. Dat blijkt uit de app van de gemeente, waarop het opkomstpercentage de hele dag live te volgen was. Het is daarmee de eerste van de vier grote steden waarvan bekend is hoeveel mensen kwamen stemmen.

21.00 uur: Exit poll houdt het op 29 procent opkomst, twee derde tegen

29 procent: volgens de eerste exit poll hebben te weinig mensen een stem uitgebracht. Maar de meerderheid is duidelijk tegen, want 64 procent van de stemmers zou tegen het Associatieverdrag hebben gekozen. Er is wel een foutmarge van 3 procent, dus de opkomst kan nog behoorlijk fluctueren.

20.56 uur: Opkomst gehaald of niet, hangt af van wie je vraagt

Maurice de Hond blijft erbij dat de opkomst niet gehaald is. Hij verwacht dat die eerst boven de 30 procent zal liggen en dan zal wegzakken. Zo'n 20 van de circa 400 gemeenten zitten boven de 30 procent. Politicoloog André Krouwel, oprichter van KiesKompas, is de 30 procent opkomst al in de middag gehaald.

20.52 uur: Verkiezingsavond zoals anders, en dat betekent feest

Voor- en tegenstanders komen vanavond bijeen om de uitslag van het referendum te markeren. De vraag is nog steeds of de opkomst gehaald gaat worden, maar Thierry Baudets Forum voor Democratie en natuurlijk GeenPeil hebben een locatie in Amsterdam uitverkocht om 'de democratie te vieren'. Ook de voorstanders hebben hun plek gevonden in Amsterdam, waarbij de NOS en BBC aanwezig zijn.

20.44 uur: 'Tweede kans voor Nederland om EU terecht te wijzen'

De Amerikaanse politieke website Politico schrijft op de Europese editie dat het referendum een tweede kans is voor de Nederlanders 'om de EU terecht te wijzen'. Daarmee verwijst de site naar het referendum over de EU-grondwet, toen Nederland tegenstemde.

20.33 uur: Jan Roos: 'Het is hartstikke spannend'

20.03 uur: 'Landelijk op 29,3 procent'

ICT-journalist Maarten Reijnders, die de hele avond al zijn eigen prognoses publiceert, heeft ingeschat dat de landelijke opkomst uit gaat komen rond de 29,3 procent.

19.31 uur: Sommige gemeenten hebben de 30 procent al gehaald

In steeds meer gemeenten is de grens van 30% al gehaald. Hieronder een overzicht van de bevestigde gemeenten:

• Zeewolde 30,09%
• Amersfoort 36,1%
• Castricum 30,17%
• Blaricum 32,37%
• Westvoorne 33,50%
• Noordwijkerhout 32,25%
• Vlieland 43%
• Landsmeer 30,72% (18.00 uur)
• Schiermonnikoog 33% (16.30 uur)

19.19 uur: Opkomst in grote steden gaat omhoog

Rotterdam meldde om 19.00 uur een opkomstpercentage van 19,9%. Op de site met live uitslagen is dat inmiddels opgelopen tot 20,7%. Tussen 18.00 en 19.00 stemden 12.129 mensen in de Maasstad. Het hoogste aantal in een uur tot nu toe. Uitschieter is Utrecht, dat de opkomst rond 19.45 uur op 27,1 procent inschatte. De laatste update uit Den Haag is die van 18.00 uur. De hofstad meldde toen een opkomstpercentage van 20,4 procent. Tot 21.00 uur kunnen mensen hun stem uitbrengen.

19.04 uur: Thierry Baudet heeft gestemd

Een van de initiatiefnemers, euroscepticus Thierry Baudet heeft gestemd, nadat hij enkele uren spoorloos was. Zijn organisatie Forum voor Democratie twitterde een foto. En Frans Timmermans, eurocommissaris, stemde in zijn thuisstad Heerlen.

18.23 uur: Update prognose

Update van freelance-journalist en politicoloog Maarten Reijnders, die de opkomstcijfers nauwlettend in de gaten houdt. Hij verwacht volgens zijn laatste prognose een opkomst van 29,8 procent.

17.48 uur: Elke stemt telt

Het zal er om spannen of de kiesdrempel wordt gehaald. Dat beseft ook Bart Nijman van Geen Stijl.

17.45 uur: Opkomst Amsterdam

De opkomst in Amsterdam is zojuist gemeld. Die lag om 17.45 uur op 13,7 procent.

17.18 uur: Thierry Baudet is gevonden

Thierry Baudet heeft van zich laten horen. Hij zei tegen RTL Nieuws dat hij ziek was. "Heel vervelend, ik was vannacht ineens ziek. Ik werd onwel, misschien een combinatie met de ontlading. Inmiddels ben ik weer op de been en heb ik gestemd."

17.08 uur: Het wordt spannend!

Politicoloog Martin Rosema verwacht dat het opkomstpercentage net boven de 30 procent uitkomt. Zijn voorspelling: ongeveer 35 procent.

Ook freelance-journalist en politicoloog Maarten Reijnders houdt de opkomst nauwlettend in de gaten. Hij verwacht volgens zijn laatste prognose een opkomst van 27,4 procent.

Eerder voorspelde Maurice de Hond dat de 30 procent net niet gehaald wordt.

16.45 uur: Jongste kiesgerechtigde kiest 'ja'

Karlijn ten Brink uit het Friese Grou is misschien wel de jongste stemmer van Nederland, schrijft De Grouster. De middelbare scholiere is vandaag jarig en viert dat met een stem, schrijft De Grouster.

16.41 uur: Van Bommel bij Russia Today

Harry van Bommel heeft zich vandaag laten interviewen door Russia Today. De SP'er is een verklaard tegenstander van het associatieverdrag. Dat zegt hij waarschijnlijk ook in dit filmpje, maar zeker weten doen we dat niet, want Van Bommel is in het Russisch nagesynchroniseerd.

16.33 uur: Thierry Baudet zoek op referendumdag

Een van de initiatiefnemers van het referendum, Thierry Baudet, is nergens te bekennen. Baudet gaf dinsdag nog aan om 12.00 uur te gaan stemmen in de Haarlemmerstraat in Amsterdam, maar tot de teleurstelling van het verzamelde journaille bij de Posthoornkerk kwam de EU-criticus niet opdagen.

Baudet heeft de afgelopen tijd fel campagne gevoerd voor het referendum, en tegen het associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne.

16.04 uur:  Opkomst Rotterdam en Utrecht

De laatste opkomstcijfers uit Rotterdam zijn er. Om 16.00 uur bracht 13,8 procent van de kiesgerechtigden zijn stem uit.

Ook Utrecht heeft ook weer een opkomstcijfer uitgegeven. Om 16.00 uur was dat 14,6 procent.

Ook Tilburg loopt achter op het gemiddelde: om 16.00 uur is het percentage daar 12,18 procent. In Alkmaar is op dit moment het opkomstpercentage 17,4 procent, nog ver verwijderd van de 30 procent.

15.44 uur:  Politicoloog Krouwel verrast

Politicoloog van de Vrije Universiteit Amsterdam én directeur van Kieskompas André Krouwel is verrast door de opkomst bij het referendum tot dusver. Alleen op Vlieland is de kiesdrempel van 30 procent al gehaald. Krouwel voorspelde woensdagochtend nog dat tussen 15.00 en 16.00 uur de 30 procent wel zou zijn gehaald.

Krouwel weet niet precies wat er aan de hand is, maar hij heeft twee mogelijke verklaringen. Enerzijds is het mogelijk dat zijn respondenten sociaal wenselijk hebben geantwoord toen werd gevraagd of ze zouden gaan stemmen. Dat wil zeggen: ze hebben aangegeven te gaan stemmen, maar doen dat niet. Anderzijds is het ook mogelijk dat veel mensen afwachtend zijn.

De politicoloog verwacht dat als de 30 procent in zicht komt - de drempel voor het goedkeuren van de uitslag - er een 'rare dynamiek' op gang zou kunnen komen. Mensen zouden bijvoorbeeld kunnen besluiten niet te gaan stemmen, in de hoop dat het referendum ongeldig wordt. Krouwel denkt dat tot dusver vooral tegenstanders van het associatieverdrag hun stem hebben uitgebracht.

Toch kan er volgens Krouwel nog van alles veranderen. "We hebben nog zes uur stemtijd te gaan en dat is politiek gezien natuurlijk een eeuwigheid."

15.09 uur: Trouwe stemmers op de Wadden

Op Vlieland heeft al 35 procent van de kiesgerechtigden gestemd en dus is dat de eerste gemeente waar de zeer belangrijke 30 procent-grens is doorbroken.

Op Schiermonnikoog heeft inmiddels 29,6 procent van de kiesgerechtigden gestemd. De dertig procent komt daarmee voor deze gemeente in zicht.

De Wadden zijn trouw als het op stemmen aankomt. Op Terschelling heeft rond 15.00 uur 21,33 procent gestemd.

15.01 uur: Een op tien stemde in grote steden

In de vier grote steden heeft ongeveer een op de tien kiezers gestemd. Rond 15.00 uur was de opkomst 12,2 procent in Rotterdam. In Den Haag had een uur eerder 12,4 procent gestemd. In Amsterdam had tot 13.00 uur 6,5 procent gestemd. De meest recente opkomstcijfers uit Utrecht gaan tot 11.30 uur. Toen had 7,5 procent gestemd.

In andere grote gemeenten ligt de opkomst aan het begin van de middag ook tussen de 10 en 15 procent.

14.29 uur: Kleinste stembureau haalt 100 procent niet

Het kleinste stembureau van Nederland heeft voor de verandering een rustige verkiezingsdag. Tot het begin van de middag hadden tien mensen gestemd in de woonkamer van Wim en Elly Westhoff in het Overijsselse Marle. "O wacht, nu komen er weer twee mensen binnen. Er staan hier 49 kiezers geregistreerd. We hebben dus een opkomst van 20 procent."

Het stembureau heeft meestal opkomsten van boven de 100 procent, omdat ook mensen uit andere plekken langskomen om de sfeer te proeven. Dat gaat bij het Oekraïne-referendum niet lukken, denkt Wim Westhoff. "Ik verwacht 50 tot 60 procent. Zo af en toe komt iemand binnen. Het is niet druk, maar we redden het uitstekend, we hoeven ons niet te vervelen. Met de koffie kwamen een paar mensen extra langs."

Als lid van het stembureau mag Westhoff tijdens de stemming niet met kiezers praten over het referendum, maar hij weet wel hoe zijn dorpsgenoten denken. "Ik denk dat er een lichte meerderheid voorstemt.''

Het woonhuis is sinds 1948 een stembureau. Het dorp Marle valt onder de gemeente Olst-Wijhe, maar ligt aan de andere kant van de IJssel. Het kreeg een eigen stembureau om te voorkomen dat kiezers bij hoogwater 40 kilometer zouden moeten omrijden.

14.03 uur: Voorspelling De Hond

Maurice de Hond denkt dat het er weleens om kon gaan spannen of de kiesdrempel van 30 procent gehaald wordt. De vier grote steden spelen een sleutelrol, voorspelt hij.

13.25 uur: Rustig in Son en Breugel

De gemeente Son en Breugel moest na een kort geding meer stembureaus openen, maar die worden nauwelijks bezocht, meldt Omroep Brabant. De stempassen zouden de oorzaak zijn. Daar stond in de meeste gevallen al op dat mensen op het gemeentehuis moesten stemmen en de stempassen konden niet meer worden aangepast. Dus komen de meeste mensen naar het gemeentehuis.

13.21 uur: Reclame weggehaald

Reclame voor het referendum mag je niet zomaar overal ophangen. Langs de weg worden ze weggehaald, laat weginspecteur Wilco op Twitter weten.

13.01 uur: Opkomst grote steden

In de vier grote steden heeft ongeveer 7 procent van de kiezers inmiddels gestemd. De tussentijdse opkomst is het hoogst in Den Haag (8,7 procent). In Utrecht ging ongeveer 7,5 procent naar de stembus, in Rotterdam 9,1 procent. Amsterdam sluit de rij met een opkomst van 6,5 procent.

De opkomst is vergelijkbaar in andere steden, zoals Emmen (8,8 procent), Nijmegen en Eindhoven (beide 7,9 procent), Zoetermeer (7,65 procent), Enschede (7,14 procent) en Maastricht (7,02 procent).

12.04 uur: Animo op stations, maar geen rijen

Bij de stembureaus op de grote stations staan geen lange rijen. Wie wil stemmen, is direct aan de beurt. Alleen op Den Haag Centraal heeft tijdens de ochtendspits een korte rij gestaan.

Volgens de NS hebben duizend tot 2.000 mensen gestemd op de stations Amsterdam Centraal, Rotterdam Centraal, Den Haag Centraal en Utrecht Centraal. Volgens een woordvoerder merken sommige kiezers pas bij het stembureau dat ze alleen in hun eigen gemeente kunnen stemmen, en dus niet op een station in een andere plaats.

11.51 uur: Man aangehouden in Stein

De politie heeft in Stein (Limburg) een man aangehouden omdat hij na te hebben gestemd, weigerde het gemeentehuis te verlaten. De man had volgens een woordvoerder van de gemeente een lokaalverbod voor het gemeentehuis, maar hij mocht er wel stemmen. De gemeente haalde de politie erbij, die de man heeft aangehouden.

11.34 uur: Hoge opkomsten in Friesland

In het noorden van Friesland ligt de opkomst tot nu toe het hoogst. Op Schiermonnikoog had om 11.00 uur 16,6 procent gestemd. Aan de andere kant van de Waddenzee, in Het Bildt, was de opkomst 14 procent. In Smallingerland (hoofdplaats: Drachten) schommelde de opkomst rond de 10 procent. Op Terschelling had 8,9 procent gestemd.

De opkomst is juist relatief laag in enkele gereformeerde gemeenten, zoals Urk (2,7 procent), Staphorst (3,18 procent) en Bunschoten (4 procent).

11.31 uur: Jan Roos brengt stem uit

Jan Roos heeft zojuist zijn stem uitgebracht. Hij kwam even na elven ontspannen aangelopen bij serviceflat Frankenstate in zijn woonplaats Bergen. Roos, één van de drijvende krachten achter het referendum, moest even in de rij staan, maar was daar eigenlijk wel blij mee. Hij noemde het een 'feest van de democratie' en riep de Nederlandse bevolking nogmaals op te gaan stemmen.

Het maakt Roos naar eigen zeggen niets uit wat je stemt, als je maar stemt. Hij hoopt dat de opkomst boven de 30 procent ligt, want alleen dan is de uitslag geldig. Lukt dat niet, dan is dat volgens Roos erg 'verdrietig'.

Hij hoopt dat het kabinet luistert naar de bevolking. Zijn verwachting is dat uiteindelijk het Nee-kamp wint.

De pers was massaal naar Bergen getrokken om Roos te zien stemmen. Die ervaring noemde de journalist 'zeer bevreemdend'. Hij is dan ook blij dat de campagne er weer op zit. "Ik vind het niet erg als het morgen gewoon weer morgen is."

11.19 uur: 'Big trouble' voor EU?

De New York Times doet ook een duit in het zakje. De krant verwacht 'big trouble' voor de Europese Unie.

10.31 uur: Rutte heeft gestemd

Premier Rutte heeft zijn stem uitgebracht bij zijn oude basisschool, schoolvereniging Wolters in Den Haag. Hij werd daarbij op de voet gevolgd door de Russische staatstelevisie.

"We moeten Oekraïne helpen met de opbouw van de rechtsstaat, de democratie. De joodse minderheid en de gay community een extra steun in de rug geven. Dus ik roep heel Nederland op: ga stemmen en stem voor'', zei de premier.

De premier noemde het belangrijk "dat er meer stabiliteit komt aan de rand van de Europese Unie. We leven in een instabiele wereld."

10.15 uur: Stembureau Den Haag CS even ontruimd

Het Centraal Station in Den Haag is korte tijd ontruimd geweest vanwege een automatisch brandalarm dat was afgegaan. Het gevolg was dat ook iedereen weg moest uit een stembureau dat op het station is ingericht.

Volgens de brandweer was er sprake van loos alarm als gevolg van werkzaamheden. Na een paar minuten kon iedereen weer terug, ook de stembureauleden, voegde een woordvoerder van de gemeente Den Haag eraan toe.

9.36 uur: Gedoe om stembureaus in Oldenzaal

De afgelopen weken is er meermaals discussie geweest over het aantal stembureaus in de gemeente Oldenzaal. Het kwam zelfs zover dat er een rechtszaak werd gevoerd.

De Overijsselse gemeente heeft voor het referendum vijf stembureaus aangewezen. Bij voorgaande verkiezingen gingen zeventien stembureaus open. GeenPeil meent dat 5.000 stemgerechtigden per stembureau er echt veel te veel zijn en ze vreest dat er minder mensen gaan stemmen.

De rechter bepaalde uiteindelijk dat Oldenzaal zelf mag bepalen hoeveel stembureaus er worden geopend.

Hidde Heutink van de PVV gaat mensen naar stembureaus brengen als ze niet kunnen stemmen vanwege het in zijn ogen geringe aantal stemhokjes.

9.32 uur: Wilders stemt tegen

Geert Wilders heeft woensdag gestemd in het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne. Hij bracht zijn stem uit op een basisschool in Den Haag. De PVV-leider stemde tegen het verdrag. "We kunnen voor het eerst zeggen: genoeg is genoeg. We willen dat verdrag met Oekraïne niet, dat is niet in ons belang. Nog meer geld naar dit soort landen. Later ook meer immigratie en visumvrij reizen'', zei Wilders.

Volgens Wilders kan "de patriottische lente weleens beginnen'' met het referendum. De uitslag is geldig wanneer minstens 30 procent van de kiesgerechtigden stemt. Wilders: "Dus wat je ook stemt, ga stemmen en als het even kan, stem tegen."

9.24 uur: opkomstpercentage Rotterdam

Rotterdam heeft ook tussentijdse opkomstcijfers gepubliceerd. Het is de eerste van de vier grote steden die met cijfers komt.

9.22 uur: Asscher stemt voor

Vicepremier Lodewijk Asscher heeft eveneens zijn stem uitgebracht. Hij stemde voor het associatieverdrag.

9.12 uur: Gestemd op ambassade in Tokio

De eerste exitpoll is een feit, schrijf Marc Gerritsen van de Nederlandse ambassade in Japan.

9.09 uur: Opkomst Groningen

In Groningen was de opkomst om 8.45 uur 1,8 procent, meldt de gemeente aan persbureau ANP. Dat betekent dat ongeveer 2840 Groningers zich hebben gemeld bij het stembureau. In Sittard en Geleen heeft 2,29 procent van de kiezers een stem uitgebracht, meldt de gemeente.

8.58 uur: Wordt de 30 procent gehaald?

BNR interviewde politicoloog André Krouwel van de Vrije Universiteit Amsterdam over de opkomst. Krouwel, die ook directeur van het Kieskompas is, denkt dat dat percentage tussen 15.00 en 16.00 uur kan worden gehaald en mogelijk zelfs al eerder.

Pas bij een opkomst van dertig procent is de uitslag van het referendum geldig. Overigens is het referendum in alle gevallen raadgevend. De regering kan besluiten de uitslag naast zich neer te leggen.

8.44 uur: Koblenko stemt voor

Actrice en presentatrice Victoria Koblenko, die in Oekraïne geboren is, heeft ook gestemd. Ze stemde voor het associatieverdrag.

8.38 uur: Opkomst Maastricht

In Maastricht was de opkomst om 08.00 uur 0,57 procent, laat de gemeente aan persbureau ANP weten.

8.29 uur: Het associatieverdrag nader verklaard

Het verdrag moet leiden tot nauwere betrekkingen tussen de Europese Unie en Oekraïne: economisch, staatsrechtelijk en politiek. De EU heeft al met een twintigtal landen een vergelijkbare overeenkomst en daar zitten ook landen tussen van buiten Europa, zoals Algerije en Syrië. Met een aantal andere landen, waaronder Oekraïne, loopt het proces nog.

Er is wel een verschil tussen de associatieverdragen met landen buiten Europa en de zes landen van het Oostelijke Partnerschap, het samenwerkingsverband tussen zes voormalige Sovjet-staten en de Europese Unie. De Europese landen committeren zich aan zo’n 350 EU-wetten. Voor de invoering daarvan na de ondertekening krijgen de landen zeker tien jaar de tijd. Daarnaast krijgen de Europese landen die een associatieverdrag sluiten niet alleen toegang tot de Europese interne vrije markt, maar worden ze er ook in geïntegreerd.

Het verdrag rept niet van een EU-lidmaatschap in de toekomst, maar sluit het ook niet expliciet uit. Het wordt pas officieel van kracht als alle parlementen van de EU-lidstaten het hebben geratificeerd. In alle andere EU-lidstaten is dit al gebeurd. Enkele delen van het verdrag, onder meer de hoofdstukken over handel, zijn voorlopig en onder voorbehoud ingegaan.

8.21 uur: Spotprenten

Het referendum is voor de makers van spotprenten natuurlijk een dankbaar onderwerp.

8.15  uur: Samsom voor, Wilders tegen

PVV-leider Geert Wilders laat zich niet onbetuigd op Twitter en roept op tegen te stemmen.

PvdA-leider Diederik Samsom daarentegen roept iedereen op juist voor het associatieverdrag te stemmen. De PvdA heeft zelfs een filmpje online gezet, waarin Samsom uitlegt waarom het een goed idee is om voor het verdrag te stemmen.

8.12 uur: Aandacht in buitenland

Het referendum wordt ook in het buitenland gevolgd. De website Politico heeft er een stuk aan gewijd en trekt een parallel met het referendum over de Europese grondwet.

Referendums make the Dutch establishment nervous. Eleven years ago, the country rejected plans to give the EU greater powers through a European Constitution, embarrassing the government and forcing a rethink in Brussels.History could repeat itself Wednesday.

8.04 uur: Eerste stemfies

De eerste 'stemfies', zelfportretten vanuit het stemhokje, beginnen al binnen te druppelen. Mei 2014 was er volop discussie over het maken van selfies. De Kiesraad vond dergelijke selfies op gespannen voet staan met stemvrijheid en stemgeheim. Maar minister Plasterk was niet zo somber over de dreiging van misbruik en wilde geen verbod instellen.

7.59 uur: Referendumprogramma trok weinig kijkers

Het NPO2-programma Nederland Kiest, dat helemaal gewijd was aan het Oekraïne-referendum, heeft dinsdagavond 656.000 kijkers getrokken. Het staat daarmee op de achttiende plaats in de kijkcijfer-top 25 van de Stichting KijkOnderzoek. Bovenaan de lijst stonden vaste waarden als het NOS Journaal van 20.00 uur (2,1 miljoen kijkers), Champions League-voetbal, Goede Tijden Slechte Tijden en De Wereld Draait Door.

7.51 uur: Stemmen op stations

Op het Centraal Station in Utrecht kan ook worden gestemd. Vooralsnog lijkt het met de drukte mee te vallen.

7.39 uur: Weerbericht

De dag begint vandaag met wolkenvelden. Hier en daar laat de zon zich nog even zien, maar vanmiddag trekt het volledig dicht en gaat het vanuit het westen regenen. In de loop van de middag worden er opklaringen verwacht, maar er blijft kans op buien. In de avond valt er een enkele bui. Daar kunnen onweer en windstoten bij komen. De temperatuur ligt vandaag tussen de 10 en 14 graden.

Dat is het weerbericht van het KNMI voor vandaag. En dat is wellicht belangrijker dan gedacht!

Uit onderzoek is gebleken dat het weer een rol speelt of mensen wel of niet naar de stembus gaan. De Radboud Universiteit Nijmegen becijferde op basis van de verkiezingen in de periode 1971-2010 dat bij 25 millimeter regen op de verkiezingsdag, de opkomst met een procent daalt. Een forse temperatuurstijging van tien graden Celsius leidt juist tot een één procent hogere opkomst. Als het de hele dag zonnig weer is, dan is de opkomst anderhalf procent hoger dan wanneer er helemaal geen zonnetje te zien is.
Voor wie geïnteresseerd is in het volledige onderzoek; dat kun je hier lezen:

7.30 uur: Alle stembureaus open

Op veel stations konden mensen al sinds 5.00 uur stemmen, nu zijn alle reguliere stembureaus ook open. Stemmen kan tot 21.00 uur.

6.58 uur: Kritiek op ontwerp stembiljet

De SP uitte dinsdagavond in de Tweede Kamer kritiek op het ontwerp van het stembiljet, dat veel te onduidelijk zou zijn. De kiezer moet een wit rondje rood kleuren dat zich in een vakje ‘voor’ of ‘tegen’ het verdrag bevindt. "Er is nog nooit zo’n stembiljet geweest, ook niet bij het referendum over de Europese grondwet in 2005", aldus SP-Kamerlid Ronald van Raak.

Een vergelijking met het stemformulier dat bij het referendum in 2005 is gebruikt, toont inderdaad een opmerkelijk verschil. Waar er meer dan tien jaar geleden geen vakje om de woorden ‘voor’ en ‘tegen’ was geplaatst, is dat nu wel gebeurd. Dat zorgt mogelijk voor onduidelijkheid.

Uit voorbeelden die de Kiesraad beschikbaar stelde, blijkt dat het soms behoorlijk lastig is om te beoordelen of een stem geldig of ongeldig is. Kijk maar eens naar deze test met 15 voorbeelden die woensdag bij het Oekraïne-referendum voor kunnen komen. Kun jij de ongeldige stemmen eruit pikken?

6.52 uur: Duitse oppositie wil Nederlands 'nee'

De grootste oppositiepartij in Duitsland, Die Linke, wil dat de Nederlandse bevolking zich uitspreekt tegen het associatieverdrag met Oekraïne. De politiek van West-Europa ten opzichte van Oost-Europa, met de "geforceerde EU-associatie met Oekraïne", heeft een puinhoop achtergelaten, vindt de partij. "Daarom ondersteunt Die Linke de campagne van de Nederlandse SP voor het nee", aldus een dinsdag in Berlijn uitgegeven verklaring.

Volgens Die Linke is het associatieakkoord een "neoliberaal'' project dat de confrontatie met Rusland zoekt. De Duitse partij denkt dat een 'nee' van Nederland kan leiden tot een nieuw beleid voor Oost-Europa. Daarin moeten sociaal-economische ontwikkeling en samenwerking met Rusland centraal staan.

Die Linke, de grootste oppositiepartij in de Bondsdag, is ontstaan door een fusie van de restanten van de DDR-staatspartij SED met de linkervleugel van de SPD.

6.46 uur: Nee-kamp op voorsprong

Volgens de laatste peilingen van zaterdag heeft het nee-kamp de overhand. Het ja-kamp lijkt alleen nog te kunnen winnen als de opkomst onder de 30 procent blijft en het kabinet het referendum terzijde kan schuiven, blijkt uit het onderzoek van I&O Research in opdracht van de Volkskrant.

Volgens TNS-Nipo, dat een peiling deed voor De Telegraaf, wordt de opkomst hoog genoeg om de uitkomst geldig te laten zijn en zullen de tegenstemmers de winst pakken.

Interessant zal zijn of de onthullingen in de Panama Papers invloed hebben op de stemverhoudingen. Volgens de gelekte document van een Panamees belastingadvieskantoor zou de Oekraïense president Porosjenko belasting hebben ontweken via bedrijven op de Britse Kanaaleilanden.

6.42 uur: Ook BES-eilanden naar de stembus

Ook op de Caribische eilanden Bonaire, Saba en St. Eustatius, die de status van bijzondere gemeente hebben, kunnen bewoners woensdag naar de stembus. De Kiesraad heeft nog geen specifieke gegevens over het aantal stemgerechtigden op de eilanden, maar bij de meest recente verkiezingen, voor het Europees Parlement in 2014, ging het om een kleine 14.000 mensen.

Door het tijdsverschil, het is zes uur vroeger op de eilanden, laten de uitkomsten van de Caribische stemming nog even op zich wachten. Vrijdag aan het einde van de middag zijn de uitkomsten, die worden opgeteld op het hoofdstembureau op Bonaire, compleet.

6.31 uur: Gevolgen van ja of nee

Wat zijn de consequenties als Nederland voor of tegen het associatieverdrag stemt? Het politiek onafhankelijk Instituut Clingendael zet op een rij wat er na 6 april kan gebeuren.

6.19 uur: Proces-verbaal Jan Roos

GeenPeil-voorman Jan Roos voerde dinsdag in Den Haag nog campagne voor het nee-kamp, maar hij werd snel weggestuurd door de politie. GeenPeil zou geen vergunning hebben om een manifestatie te houden naast het Binnenhof.

Agenten schreven een bon uit voor Roos. "Dus van hogerhand wordt besloten om mij persoonlijk een bekeuring te geven voor iets waar ik niet eens over ga", twitterde Roos. "Wat een farce."

Later bleek dat de politie door alle commotie was vergeten de bon uit te delen, tot groot genoegen van Roos: "De grote grap is dat de politie zo stond te schutteren dat ze vergaten me de bon te geven."

5.54 uur: Ruim 10.000 briefstemmen

Zeker tienduizend Nederlanders in het buitenland hebben al een stem uitgebracht over het associatieverdrag. Dat liet het Bureau Verkiezingen van de gemeente Den Haag, waar een deel van de stemmen binnenkomt, dinsdag weten.

Nederlanders in den vreemde kunnen voor verkiezingen een stempas toe laten sturen. Zij kunnen dan vervolgens hun stem opsturen naar het Bureau Verkiezingen of naar een van zeventien Nederlandse ambassades. Bij de gemeente Den Haag zijn tot dinsdag 9.999 stemmen binnengekomen, liet een woordvoerder weten.

In totaal hebben 16.169 Nederlanders in het buitenland zich geregistreerd voor het referendum. Hoeveel stemmen er bij de ambassades zijn binnengekomen is niet bekend. De officiële telling van de stemmen vindt woensdag plaats, op de dag van het referendum.

5.37 uur: Druk op site Kieskompas

Dinsdagavond was het druk op op de site van het Referendum-Kieskompas. Veel Nederlanders probeerden nog informatie in te winnen aan de vooravond van het referendum. De website had zo'n 10.000 bezoekers per uur. Daarvan vulden 5.000 tot 6/000 het kieskompas ook daadwerkelijk in.

Gebruikers krijgen op de website na het reageren op dertig stellingen een persoonlijk stemadvies in de vorm van een meter. Die laat het percentage zien in welke mate je voor of tegen het verdrag bent.

5.23 uur: Info over opkomst verschilt per gemeente

Nederlanders die voor het associatieverdrag zijn hebben twee opties: of ze blijven thuis in de hoop dat de kiesdrempel van 30 procent niet wordt gehaald, of ze kijken gedurende de dag hoe de opkomst is en gaan alsnog naar de stembus als de kiesdrempel in het vizier komt.

Daarom is het extra interessant om te weten wanneer de opkomstpercentages bekend worden. Wat opvalt: de aanpak per gemeente verschilt.

De vier grote steden, Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Den Haag verstrekken woensdag overdag op verschillende manieren informatie over kiezersaantallen en opkomstpercentages.

Voor tussenstanden hanteren Utrecht en Amsterdam woensdag enkele vaste tijdstippen. In de hoofdstad staan die om 13.00 en 18.00 uur op de gemeentelijke website. Van de vier grote steden geeft alleen Utrecht de tussenstanden slechts als daar om wordt gevraagd. "We hanteren dezelfde werkwijze als altijd bij verkiezingen", zegt een woordvoerster. De peiltijdstippen in Utrecht zijn om 11.30, 16.00 en 20.00 uur.

Den Haag laat elke twee uur nieuwe opkomstcijfers zien op de gemeentelijke website. Rotterdam maakte maandag bekend dat de website van de gemeente zelfs elk uur nieuwe opkomstcijfers toont.

5.16 uur: Wie zitten er achter dit referendum?

De twee belangrijkste initiatiefnemers voor het referendum zijn de organisatie Geenpeil, voortgekomen uit website Geenstijl, en het Forum voor Democratie.

Geenpeil haalde bijna 428.000 handtekeningen op en dwong daarmee het referendum af. Onder leiding van journalist Jan Roos voerde de groep campagne voor het referendum, en tegen het associatieverdrag met Oekraïne.

Geenpeil zegt geen stemadvies te geven nu het referendum er komt, maar weinig mensen zullen onbekend zijn met de mening van Roos en zijn medestanders. Dat Geenpeil niet alleen tegen het associatieverdrag is gekant, maar met het referendum een breder punt lijkt te willen maken blijkt uit de teksten hun eigen website.

"Elke vier jaar kiezen we onze volksvertegenwoordigers in Den Haag en elke vijf jaar doen we hetzelfde voor Brussel. Met hun mandaat gaan zij voor ons aan de slag. Maar hoe ver mag zo’n mandaat gaan? Als je kijkt naar het verloop van de Griekse crisis, de rücksichtslose overboekingen van miljarden aan naheffingen, of naar de ongebreidelde uitbreidingsdrift van de Europese Unie, dan rijst steeds vaker de vraag: hoeveel invloed heeft de kiezer nog op de democratie en deze ontwikkelingen? Hoe ver mag de politiek haar mandaat oprekken om te doen waar haar goeddunkt?"

Het Forum voor Democratie van Thierry Baudet is een denktank die zich sterk maakt voor meer burgerinitiatieven, zoals referenda, om burgers meer directe inspraak in het landsbestuur te geven.

"Grote, ondemocratische topdown-structuren zoals de EU zullen onhoudbaar blijken", aldus de website van het Forum. "Centralistisch overheidsbeleid en de daarbij horende hoge belastingen zullen onhoudbaar blijken."

Net als Roos van Geenpeil steekt Baudet zijn mening over het associatieverdrag niet onder stoelen of banken. "Het verdrag is dus niet alleen slecht voor Nederland en Europa - het is ook slecht voor Oekraïne zelf. Het verdrag drijft een wig in het land - het is een splijtzwam, een bron van conflict", schreef Baudet eerder dit jaar in een opiniestuk in de Volkskrant. "Bewijs Nederland, Europa én Oekraïne een grote dienst door dit uiterst onverstandige verdrag op 6 april tegen te houden."

5.00 uur: Eerste stembureaus open

De eerste stembureaus op de stations zijn geopend. De allervroegste kiezers kunnen op de stations van Nijmegen en Castricum al vanaf 05.00 uur terecht. De andere pakweg vijftig treinstations waar gestemd kan worden openen tussen 05.30 en 07.30 hun deuren. De reguliere stembureaus openen hun deuren om 07.30 uur. Alle openingstijden staan vermeld op de websites van de gemeentes.

 

Dit artikel is oorspronkelijk verschenen op z24.nl